İSLAMİYET  ÖNCESİ TÜRK TARİHİ                                            

TÜRK  ADI:   Türk adının manası değişik anlamlarla ifade edilmiştir. Kaşgarlı Mahmut’a göre, olgunluk çağı; A. Wanberiye göre “türemek”;  Ziya Gökalp’e göre töreli,  kanun ve nizam sahibi anlamlarına gelir.

*”Türk” adına  en eski dönemlerde; Çin, Pers (İran), Bizans, Arap, Rus ve Hind kay-naklarında rastlanır. Bu durum Türklerin   göçebe bir toplum olarak bir çok bölgede yaşamış ve değişik kültürlerle etkileşim yaşadığını gösterir.

**Türk tarihinin araştırılmasında genellikle ilk olarak yabancı kaynaklara başvurulur. Bunun  nedeni; göçebe hayattan dolayı Türklerin yazıyı  geç kullanmış olmasıdır.

**Hun-Çin mücadelesinin temeli İpek yolu hakimiyetidir.

                                    TÜRKLERİN ANA YURDU

Türklerin ana yurdu Orta Asya’dır. Anayurdun sınırları,  doğuda Tanrı Dağları, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya , ve güneyde Hindikuş  bölgesine kadar uzanır.

*Bölgenin iklimi karasal olup geniş platolardan oluşur.

  Orta Tarih Öncesi Uygarlık Merkezleri

A)   ANAV : Orta Asya’nın en  eski uygarlık merkezidir. Araştırmalar bu uygarlık merkezinde kerpiçten evlerin yapılıp yerleşik hayatın başladığını göstermektedir.

B)    KELTEMİNAR: Amuderya deltası içindeki Orta Asya kültürüdür

C)    AFANASYEVO:  Türklerin en eski kültür merkezidir. Avcı ve savaşçı bir yaşam hakimdir. Araştırmalar sonucu bulunan bakır eşyalar, çakmak taşından ok uçları maden devrinin izlerini taşımaktadır.

D)   ANDRONOVA : Afanasyevo kültürünün en gelişmiş halidir.  Tunç ve altından eşyalara rastlanır.

E)     KARASUK: Orta Asya’da ilk kez demirin işlendiği merkezdir.

F)     TAGAR:   Orta Asya’daki en gelişmiş uygarlık merkezidir.İğne bilezik ve küpelere rastlanmıştır.

        

             TÜRKLERİN YAŞAM TARZI:  

Türklerin yaşam tarzı yarı göçebe (bozkır) dir. Topraklarının tarıma yeterince elverişli olmaması, nehirlerin derin vadilerden akması  ve bozkır iklimi hayvancılığa yönelmelerine neden olmuştur. Sürülerine yeşil otlak bulma arayışı yarı-göçebe yaşam tarzını ortaya çıkarmıştır.

TÜRK GÖÇLERİNİN NEDENLERİ

-Çin  baskısı ( bağımsızlık arzusu)

-Boylar arası üstünlük mücadelesi

-Nüfus artışı

-Bulaşıcı hayvan hastalıkları

-Otlakların daralması

-Yeni yurt arayışı

Göçlerin sonunda; - Türk kültürü Orta Asya dışına yayıldı.

                                 -Yeni kültürler ile etkileşim yaşandı.

                                  -Türk kültürünün araştırılması zorlaştı.

                                  -Bazı  Türk boyları benliğini kaybetti (asimile oldu).

İLK TÜRK TOPLULUKLARI VE DEVLETLERİ

İSKİTLER  (SAKALAR):  Tarihte bilinen ilk Türk

 topluluğudur. M.Ö. 7. Yüzyılda  Tanrı Dağları çevresinde yaşadılar.

-Atı ilk evcilleştiren Türk topluluğudur.

-Kadın savaşçılara sahiptirler. (Amazon)

-İlk Türk Destanları olan Alp Er Tunga ve Şu destanları İskitlere aittir.

-Yakut Türklerinin atalarıdırlar.

-Bir dönem Tomris adlı kadın hükümdar tarafından yönetilmişlerdir.

-M.Ö. 2. Yüzyılda zayıfladılar.

ASYA (BÜYÜK) HUN DEVLETİ (M.Ö.220- M.S 216)

KURUCUSU: TEOMAN HAN

BAŞKENTİ : ÖTÜKEN

EN ÖNEMLİ DESTANI: OĞUZ KAĞAN DESTANI

Orta Asya’daki göçler sonunda Orta Asya’da kalan Türkler tarafından kuruldu.

*Bilinen ilk Türk devletidir. Türkler ilk kez siyasi birlik kurarken Çin ile mücadele edildi. Çin Hun akınlarını önlemek için yaklaşık 3000 km uzunluğundaki Çin Seddini yaptı.

*En parlak dönemi Mete han dönemidir.

   -Ordusunu ilk kez “onluk” düzene göre oluşturdu. Günümüz kara kuvvetlerinin düzenidir.

   -Çin ile mücadele etti Çin başkentine kadar ilerlemesine rağmen Çin’i sadece vergiye bağ-ladı ve Çin’e yerleşmedi. (Türklerin asimile olmaması için)

 -Mete han milliyetçi bir politika izleyip vatan ve millet sevgisini  ortaya koymuştur.

Mete Han’dan sonra Çin’e karşı hassas politika terk edildi Ki-ok ve sonra da Cün-çin  dönem-lerinde Çin entrikaları devleti  zayıflatmıştır. Devlet kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmıştır. Güney Hunları Çin bölgesinde sıkışıp kaldılar ancak Kuzey Hunları batıya yönelerek Kavimler Göçüne neden olmuştur.

                                      KAVİMLER GÖÇÜ VE SONUÇLARI (375)

         Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra Çin hakimiyetine girmek istemeyen Hun boy-larının batıya göçü sonucunda oluşmuş olan göç dalgasıdır. Orta Asya’dan başlayıp Karade-niz’in  kuzeyinden geçen Hun boyları Balkanlara ulaşmışlardır. Göçler sırasında Ostrogotlar, Vizigotlar, Alanlar, Saksonlar, Süevler, Vandallar, Franklar gibi birçok Avrupalı kavim bu göçlerden etkilenip topraklarını kaybetmiş ve yeni yurt arayışına girmişlerdir.

Göçlerin Sonunda;

-İlk Çağ sona erdi, Orta Çağ başladı.

-Roma İmparatorluğu ikiye ayrıldı(395)

-Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı(476)

-Feodalite (derebeylik) ve skolastik düşünce ortaya çıktı.

-Bugünkü Avrupa devletler tablosu oluştu.

-Orta Asya Türk kültürü Avrupa’ya taşındı.

-Avrupa Hun Devleti kuruldu.                                          

   AVRUPA HUN DEVLETİ (376-469)

Kurucu: Balamir Han

Kurulduğu yer: Macaristan-Etzelburg(Budapeşte)

Destanı: Nibelungen Destanı (Hun-Burgont  çatışması)

     -Hunlar Balamir Han önderliğinde Balkanlara gelip Tuna nehri vadisinde Macaristan’a yerleştiler ve Avrupa’daki ilk Türk devletini kurdular.

   - Uldız Han döneminde Batı Roma  üzerine yürünürken, Doğu Roma etkisiz hale getirildi.

    -Uldız’da sonra Karaton, Rua ve kardeşleri Muncuk, Oktar ve Aybarsla yönetti.

    -En parlak dönemleri;  Muncuk’un oğlu Attila ( Tanrının kırbacı) dönemidir. Bizans Margus ve Anatolius antlaşmaları ile vergiye bağladı. Batı Roma üzerine de Roma ve Galya seferleri yapıldı sonuçsuz kaldı (451). Ayrıca Anadolu’ya akınlar  yapmışlardır.

   -Attila’nın asıl amacı; Sasanilere karşı bir sefer olduğu için Galya seferinde Roma, karşısına ordu çıkaramadığı halde Papa ile yaptığı görüşme sonunda ülkesine geri  döndü. Düğün günü çadırında ölü bulunmuştur.

    -Attila’dan sonra oğulları İlek, Dengizek ve İrnek devleti iyi yönetemedi, hakimiyetindeki toplumların da ayaklanmasıyla  yıkılan (469)  Hunlar  zamanla asimile olmuşlardır.

                         AVRUPA’YA GÖÇ EDEN ÖTEKİ TÜRK KAVİMLERİ

AVARLAR:  Orta Asya’da Göktürkler tarafından devletleri yıkıldıktan sonra Avrupa’ya göç ettiler.  İstanbul’u ilk kuşatan Türk devletidir. Franklar tarafından yıkıldılar.

(Kazan Türkleri).  Volga Bulgarları Balkanlara gelip  Hristiyan oldular. İstanbul’u kuşatan ikinci Türk topluluğudur.

MACARLAR:  Peçeneklerin baskısıyla batıya gelip 1000 yıllarında hristiyan oldular.

PEÇENEKLER: En savaşçı Türk boyu olup teşkilatçılık yeteneğinin gelişmemesi  nedeniyle  devlet kuramamış Bizans ordusunda ücretli asker olmuşlardır.

OĞUZLAR (UZ):  Oğuz kabile demektir. En kalabalık Türk boyudur. Orta Asya’da Oğuz Yabgu devleti yıkılınca Uz lar batıya geldi hristiyan oldu. Orta Asya’da kalanlar Müslüman olup Selçukluları ve Osmanlıları kurmuşlardır.

KIPÇAKLAR(Kumanlar): Oğuzlarla mücadeleleri Dede Korkut hikayelerine konu oldu.  Ruslarla savaşlarında  onların Karadeniz’e inmelerini engellediler. Peçenek ve Uzlar gibi  Bizans ordusunda ücretli asker oldular. Malazgirt savaşında Selçukluların tarafına geçtiler.

UYARI: Balkanlara gelen Türkler sayılarının yetersiz olması ve hristiyanlığı da benimsedikleri için benliğini kaybetmişlerdir (asimilasyon).  

                                                 KÖKTÜRKLER(552-745)

                 

I.KÖKTÜRK DEVLETİ (552-630)

Kurucu: Bumin Han-İstemi Yabgu

Kurulduğu  Yer: Ötüken

Destanı: Ergenekon ve Bozkurt Destanı

         Asya Hun Devleti yıkılınca bazı Türk boyları batıya göç ederken Orta Asya’da kalanlar Çin ile uzun mücadelenin ardından Ergenekon’a sığındılar. Ergenekon’dan  çıkınca  Avar hakimi-yetinde bir süre yaşadılar. Avarları yıkınca Ötüken’de (Kutlu Vatan)  kurulmuşlardır.

-“Türk” adıyla kurulan ilk Türk devletidir.

-Bumin Kağan doğuyu yönetirken, kardeşi İstemi Yabgu batıyı yönetti.(İkili teşkilat) Batı, doğuya tabi  olmuştur. İstemi Yabgu Sasanilerle İttifak yapıp Akhunları yıktı. Bizans ile de anlaşarak Sasanilerle İpek yolu hakimiyeti için mücadele edip onları  zayıflatmışlardır.

-En parlak dönemleri Mukan Kağan dönemidir.

-Orta Asya’dan Bizans’a ilk elçiler bu dönemde gönderilmiştir.

- Çin entrikaları  sonucu devlet kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmış ve yaklaşık elli yıllık “Esaret dönemi” başlamıştır.

II. KÖKTÜRK (KUTLUK)  DEVLETİ (680-745)

-Kutluk Kağan tarafından Ötüken merkez olarak kurulmuştur.

-“Esaret döneminde Çin’e karşı Kürşat İsyanları gibi  bir çok isyan çıktı. En son Kutluk Kağan’ın başlattığı isyan başarılı olup Türkler bağımsızlığını kazanmıştır.

-Kutlu Kağan, Kapgan Kağan dönemlerinde Çin baskı altına alınıp İpek yolu hakimiyeti müca-delesi yapıldı.

-En parlak dönemleri ise Bilge Kağan dönemi olmuştur. Kardeşi  Kültigin Kağan ve vezir Yonyukuk ile birlikte ülkeyi yönetti.

-Türk tarihindeki en büyük hizmetleri Orhun Abidelerini bırakmaları olmuştur.

-Kutluk devleti, Uygur ve Karluk saldırıları sonucu yıkılmışlardır.

UYGURLAR (745-840)

Kurucusu: Kutluk Bilge Kül Kağan

Kurulduğu Yer: Ötüken- Karabalgasun (Ordubalık)

Destanları: Göç ve Türeyiş Destanları

      -  Kutluk Devleti yıkılınca  Orta Asya’ya hakim oldular. Moyen-Çur   döneminde Kırgız, Karluk, Türgişleri kendilerine bağlayıp en parlak dönemlerini yaşamışlardır.

    -  Böğü Kağan zamanında; Maniheizm resmi  din oldu. Bu dinin ibadet için tapınak zorunlu-luğu yerleşik hayatı başlatmıştır. Tarım ve ticaret gelişmiştir.

     - Kendi adlarıyla bilinen Uygur alfabesini geliştirmişlerdir (Milli benliği önemsemek).

    -Mani inancındaki terimlere “Türkçe” karşılık verdiler.

    -Kağıt ve Matbaayı kullanıp, Fresko ve minyatür sanatı ile de  ilgilenmişlerdir.

     -İlk Türkçe kitapları basmışlardır. Anadolu’daki Orta Oyunu da Uygurlara aittir.

     -Kıtlık ve salgın  hastalıklarla zayıflayan  Uygurlara, Kırgızlar  son vermiştir.

             

                 ORTA ASYA’DA KALAN ÖTEKİ TÜRK BOYLARI VE DEVLETLERİ

KARLUKLAR:  Talas Savaşında Müslüman Arapları destekleyip Orta Asya ve Türk tarihinin sey-rini etkilemişlerdir. İslamiyeti ilk benimseyen Türk topluluğu oldular.

KIRGIZLAR: Günümüze  kadar aynı adla gelen tek Türk devletidir. Uygurları yıkıp Ötüken’de kurulmuşlardır. Cengiz Han döneminde Moğol hakimiyetine girdiler. Dünyanın en uzun des-tanı olan Manas destanı (500.000 beyit) Kırgızlara aittir.  Yenisey yazıtlarını bıraktılar.

HAZARLAR: Göktürklerin yıkılmasından sonra Hazar Denizi çevresinde  kuruldular.Yöneticileri Museviliği benimsemiştir. Ülkede başka dinlere de rastlanır. Dinsel hoşgörü hakimdir.

-Hz. Osman zamanında İslam ordularını Kafkaslarda durdurdular.

TÜRGİŞLER:  Göktürkler yıkılınca bağımsızlıklarını kazandılar .Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarı oldu. İlk Madeni parayı bastırdılar. Maveraünnehir’de Emeviler zamanında İslam orduları ile mücadele etmişlerdir.

SİBİRLER (SABİRLER): Sibirya bölgesinde yaşayıp bölgeye adını vermişlerdir. Hazarlar yıkmış-tır. Anadolu’ya akınlar yapmışlardır.

AKHUNLAR(EFTALİTLER) Kavimler Göçü sırasında Ön Asya’ya yerleşmişlerdir.Göktürkler yıktı.

KİMEKLER: VII.  Yüzyılda Altay dağları bölgesinde yaşadılar XI. Yüzyılda Kıpçaklara bağlandılar.

 BAŞKIRTLAR (BAŞKURTLAR):  IV.-X. Yüzyıllar arasında Ural Dağları  çevresinde  yaşadılar. Altın- Orda devleti hakimiyetine girmişlerdir.

                İSLAM ÖNCESİ TÜRKLERDE KÜLTÜR VE UYGARLIK

DEVLET  YÖNETİMİ:  Türk devletleri Oğuş (aile), Uruğ(Sülale), Bod(boy), Budun(millet)= İl(devlet) esası ile kurulurdu.

-Ülke hanedan ülkelerinin ortak malı sayılırdı(veraset).

-Devlet, boylar federasyonu tarzında kurulurdu. Doğu-batı olarak yönetilirdi(İkili teşkilat).  

Hükümdarın; orduya komuta etmek, töreyi uygulamak, Adaletle hükmetmek, Toy düzenlemek, Halkın mutluluğunu sağlamak gibi görevleri  vardı.

Hükümdarın ; Taht(Örgin), Tuğ, sancak, davul (nevbet), Sorguç(kotuz), Otağ(Çadır) gibi sembolleri  mevcuttur.

-Hükümdar  çocuklarına Tigin-Tekin denirdi. Ataman denilen  hocaları eşliğinde eyaletlerde deneyim kazanması için görevlendirilirdi. Tiginlerin tahta çıkmasında veraset, Boy beyleri ve kurultay kararı etkili olurdu.

-Türklerde göçebe hayat ve özel mülkiyetin yaygın olmaması nedeniyle sınıflaşma görülme-miştir.

-Hatun-Katun denilen hükümdar eşleri elçi kabullerinde ve meclis toplantılarında bulunabilirdi (siyasi yetki).

-Kurultay; Toy-Kengeş; meclisinde ülkenin sorunları görüşülüp karara bağlanırdı. Kurultayda hükümdar, hanedan üyeleri, Hatun, ve boy beyleri bulunurdu.                                                      

UYARI: Kurultayın aldığı karara hükümdar uymuyorsa, Kurultay danışma meclisi niteliğinde-dir. Kurultayda din adamlarının olmaması teokratik yapı olmadığını gösterir.

HÜKÜMET VE ÜYELERİ

AYUKİ: (Hükümet), AYGUCİ(Başbakan-vezir), BUYRUK(bakan), ŞAD (Hanedan üyesi), TAMGACI (Yazışmalardan sorumlu), TUDUN( Vali-vergi memuru) TARKAN(komutan), APA(sivil yönetici).